ZESPÓŁ PAŁACOWO-PARKOWY SCHÖNÓW

Siedzibą Muzeum w Sosnowcu jest Pałac Schöna wybudowany przez przedstawiciela rodziny fabrykantów z Werdau w Saksonii, Ernsta. Wraz ze swoim bratem Franzem przybył on do Sosnowca w 1875 roku. Osada ta, leżąca na zachodniej rubieży Imperium Rosyjskiego, była wówczas atrakcyjnym terenem dla zagranicznych inwestorów. Dogodne warunki do rozwijania działalności gospodarczej zadecydowały o osiedleniu się tutaj niemieckich przemysłowców branży włókienniczej.

Schönowie należeli do najbogatszych i najbardziej wpływowych obywateli. Zyski czerpali z dwóch wybudowanych przez siebie fabryk włókienniczych. Trzypokoleniowa rodzina mieszkała w Sosnowcu do 1945 roku i w ciągu tych kilkudziesięciu lat aktywnie uczestniczyła w życiu społecznym miasta. Położyła ogromne zasługi dla jego rozwoju, między innymi starała się o nadanie praw miejskich, współfinansowała wiele przedsięwzięć publicznych i organizowała szereg akcji charytatywnych. Troszczyła się także o swoich pracowników budując dla nich osiedle mieszkaniowe. Podczas II wojny światowej wspierała polski ruch oporu i pomagała rodzinom aresztowanych.

Okazały, reprezentacyjny pałac Ernst wzniósł wzdłuż północnego krańca przędzalni czesankowej, którą wybudował w 1886 r. Niestety autor projektu ani też dokładna data budowy obiektu nie są znane. Jego bryła zaznaczona jest już na planie Sielca (ówczesnej wsi) z lat 1884-1886, ale budowę ukończono prawdopodobnie dopiero dziesięć lat później.

Pałac, usytuowany na planie czworoboku z basztami w trzech narożach, reprezentuje styl neobarokowy. Posiada cztery kondygnacje, nakrywa go dach mansardowy, a baszty mają cebulaste hełmy. Partię przyziemia zaznaczono kamienną okładziną. Elewacje bogato ozdobiono sztukaterią, wśród której przeważają liście i owoce dębu z monogramem "S". Widoczne są także płyciny dekorowane rocaille´ami i bogatymi girlandami. Na fasadzie spotykamy motyw ludzkiej twarzy, kartusze i hermy.
Pierwotnie fasada pałacu znajdowała się od strony kolei. W latach 40. XX w. przeniesiono ją na stronę południową, od strony fabryki, na miejsce wyburzonej okazałej oranżerii.
Układ wnętrz również uległ zmianie. Na parterze znajdowały się pomieszczenia reprezentacyjne: owalna, bogato zdobiona stiukami sień prowadziła do węższego westybulu. Po obu jego stronach mieściły się szatnie damska i męska. Potem wchodziło się do okazałego hallu, będącego rodzajem dziedzińca wewnętrznego. Wznosi się on przez wszystkie kondygnacje i zamknięty jest świetlikiem. Okna wszystkich pięter wychodzą na dziedziniec. Na wprost sieni znajduje się wejście prowadzące niegdyś do 50-osobowej jadalni połączonej z otwartą na taras loggią. Stąd przechodzono do pokoju bilardowego i bufetowego, gdzie w czasie balów podawano przekąski.
Po lewej stronie hallu znajdowała się sala balowa z wystrojem w stylu neorokokowym. Poza różowo-złotą kolorystyką uwagę gości zwracały kilimy z przedstawieniami czterech pór roku. Stąd wchodzono do oranżerii oraz do pokojów dla pań i panów. Pokój dla pań znajdował się po lewej stronie oranżerii i utrzymany był w stylu angielskim. Dziś mieści się tu szatnia, a z pierwotnego wyposażenia zachowały się neogotyckie elementy - kwietnik i ażurowa konstrukcja przy baszcie. Pokój dla panów, naprzeciwko pokoju dla pań, urządzony był w stylu mauretańskim. Sala balowa nie istnieje i obecnie pełni funkcje wystawowe i recepcyjne.
Z hallu reprezentacyjna klatka schodowa prowadzi na pierwsze piętro. Metalowa balustrada z motywami winnej latorośli oraz trzy witraże na półpiętrze są ostatnimi, autentycznymi elementami wyposażenia.

Witraże powstały tuż po zakończeniu budowy, ale twórca ich pozostaje nieznany. Umieszczono je w trzech podłużnych łukowato zamkniętych oknach o wymiarach 3 x 1,5 m. Skomponowane są według jednej zasady - pełna, siedząca w rozbudowanej arkadzie postać: kobieta z kądzielą, Hermes i kobieta z nożycami strzygąca baranka. Całość otacza bordiura z winnej latorośli, taka sama jak na balustradzie klatki schodowej. Postaci i architektura wywodzą się z form antycznych. Jest to alegoria rodziny Schönów - właścicieli pałacu i fabryk włókienniczych. Program ideowy, zgodnie z protestanckim etosem, to apoteoza pracy jako źródła bogacenia się. Jest to jedyny tego typu zespół witraży w naszym regionie.
Pierwsze piętro pałacu mieściło sypialnie, toalety i prywatne pokoje właściciela. Warto w tym miejscu wspomnieć, że Ernst Schön pozostał do końca życia kawalerem. Na drugim piętrze, na które wiodą już skromne i wąskie schody, znajdowały się pokoje gościnne, dla służby oraz spiżarnia.

W suterenach mieściły się pomieszczenia gospodarcze, m.in. pralnia parowa.
Pierwotnie budowla dekorowana była bogatymi sztukateriami, które jednak nie zachowały się do dziś, a obecne są dowolną ich rekonstrukcją.
Pałac należał do najważniejszych centrów życia towarzyskiego Sosnowca. Odbywały się tu nie tylko ekskluzywne bale, ale także koncerty muzyczne i inne imprezy kulturalne.
"Mały" Pałac zw. Pałacem Wilhelma
W 1900 roku, w odległości ok. 100 metrów od większego obiektu, Schönowie wybudowali drugi, mniejszy pałac. Autorem jego projektu był prawdopodobnie popularny w Zagłębiu architekt Józef Pomian-Pomianowski. Budynek ma charakter willi mieszkalnej bez cech reprezentacyjnej monumentalności. Zwieńczony jest łamanym dachem, wspartym na pilastrach, które są jedyną dekoracją fasady. Poza nimi uwagę zwraca naczółek portalu z ozdobnym, pustym kartuszem. Elewację ogrodową ozdabia ryzalit zwieńczony tarasem z fantazyjnym daszkiem.

Park Schönowski
Oba pałace na Środulce otoczone były rozległym parkiem zaprojektowanym w stylu neoromantycznym. Taką atmosferę miały stworzyć sztuczne ruiny i groty znajdujące się w jego części południowej (na granicy z fabryką), a także wzgórza, pagórki, altanki, kamienne ławki i mostki oraz pięknie utrzymane rosarium. Głównym elementem zespołu był olbrzymi staw, który zlikwidowano po II wojnie światowej. W jego sąsiedztwie znajdował się drewniany, ażurowy pawilon kręgielni i przystań, a także wieńcząca murowaną skarpę kamienna balustrada, pełniąca funkcję tarasu widokowego. Prawdopodobnie w północnej części parku znajdowały się stajnie i powozownie. Całe założenie zdobiły trzy dekoracyjne fontanny, a także rzeźba przedstawiająca putta na delfinach, znajdująca się kiedyś na wschód od pałacu, przed zachowanym do dzisiaj podjazdem. W końcu lat 50-tych wyburzono mur parkowy wraz z trzema bramami wjazdowymi.
Do chwili obecnej zachowały się zdewastowane już dziś groty skalne, w pobliżu tzw. domek ogrodnika, a także resztki pagórków, pozostałości po kamiennej balustradzie i częściowo stary drzewostan. W zasadzie układ dawnych dróg został w przeważającej części zatarty.
Dzisiejszy park zajmuje powierzchnię 5,6 ha. Warto zwrócić uwagę na różnorodne gatunki drzew, wśród których na szczególną uwagę zasługują m.in. magnolia japońska i tulipanowiec amerykański.

Wschodnią granicę zespołu pałacowo-parkowego stanowią tory linii kolejowej Katowice - Warszawa (dawniej Kolej Warszawsko- Wiedeńska). Na południe od parku znajduje się dawna fabryka Schönów (obecnie Sosnowiecka Przędzalnia Czesankowa "Intertex") wraz z osiedlem mieszkaniowym dla robotników fabryki. Do zachodniej części parku przylega dawny ogród warzywny.
Po 1945 roku oba pałace zostały upaństwowione oraz przystosowane do nowych funkcji. Na parterze większego umieszczono przedszkole, a na wyższe kondygnacje wprowadzili się pracownicy fabryki włókienniczej. W 1985 roku, po kolejnej, trwającej kilka lat przebudowie, siedzibę znalazło tutaj muzeum. Dzięki wielu ciekawym wystawom i imprezom budynek tętni życiem oraz jest jednym z najważniejszych ośrodków kultury nie tylko w mieście, ale także w regionie. Obecnie na parterze znajdują się Sale Reprezentacyjne Urzędu Stanu Cywilnego, a w części pomieszczeń piwnicznych Restauracja "Belvedere".

W mniejszym pałacu mieściły się m.in. szkoła włókiennicza, Klub Studencki "Zameczek" i przedszkole. Obecnie w piwnicach znajduje się siedziba Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej "Intertex".