Początki kolekcjonerstwa w Rybniku można odnieść do okresu dwudziestolecia międzywojennego, a mianowicie do kolekcji ks. Emila Drobnego ze Zgromadzenia Księży Werbistów. Kolekcja ta uległa rozproszeniu w okresie II wojny światowej.

W latach 50-tych, mieszkańcy Rybnika wspólnie z ówczesnymi władzami miasta pragnęli utworzyć muzeum, aby zgromadzić w nim rozproszone pamiątki "...drogie każdemu kto tę ziemię ukochał i kto jest z nią związany..." jak pisali w ulotce kierowanej do społeczeństwa Ziemi Rybnicko-Wodzisławskiej w imieniu utworzonego w 1957 roku Komitetu Organizacyjnego przyszłej społecznej placówki muzealnej pod nazwą "Zbiory Muzealne Ziemi Rybnicko-Wodzisławskiej". W skład komitetu weszli między innymi: Paweł Zientek, Paweł Peterek, inż. Karol Tchórzewski, Bolesław Żywot, Helena Sakowska, Fryderyk Pietrzyk, Stanisław Pieles, dr Alfons Mrowiec, Maksymilian Basista. Równocześnie powstał tymczasowy, doraźny Komitet Organizacyjny w składzie: Bolesław Żywot, Helena Sakowska, inż. Karol Tchórzewski, Stanisław Pieles. Uroczyste otwarcie Muzealnych Zbiorów Ziemi Rybnicko-Wodzisławskiej odbyło się 29 marca 1957 roku w 5 pomieszczeniach w kamienicy przy Rynek 17. Otwarcia dokonał Paweł Zientek, przewodniczący ówczesnej Miejskiej Rady Narodowej w Rybniku. Placówka czynna była dwa dni w tygodniu tj. we wtorki w godzinach od 15 - tej do 18-tej i w środy od 9-tej do 13-tej. Opiekunem z urzędu został Witold Iwanek. Komitet Organizacyjny w dalszym ciągu czynił starania o lepszą lokalizację i upaństwowienie zbiorów muzealnych. Już w grudniu 1968 roku, dokonano otwarcia Muzeum w pomieszczeniach Starego Ratusza. Zachowała się dokumentacja fotograficzna pomieszczeń, zbiorów i uroczystości otwarcia, którego dokonali: Longin Musiolik - Zastępca Przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej w Rybniku, Józef Paszenda - I sekretarz Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Rybniku, inż. Karol Tchórzewski z Komitetu Organizacyjnego Muzealnych Zbiorów Ziemi Rybnicko-Wodzisławskiej.

W otwarciu uczestniczyli m.in.: doc. Józef Ligęza - dyrektor Muzeum Górno-śląskiego w Bytomiu, mgr Adam Kudła - Konserwator Wojewódzki Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, Franciszek Ryś Z-ca Kierownika Wydziału Kul-tury Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, Bolesław Żywot - Inspektor Szkolny w Rybniku, Jan Bujak dyrektor ekonomiczny Technikum Górniczego w Rybniku, Marian Blyj Sekretarz Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Rybniku, Helena Sakowska - Kierownik Powiatowej Biblioteki Publicznej w Rybniku, Jadwiga Pierzyna - Kierownik Referatu Kultury w Miejskiej Radzie Narodowej w Rybniku, Katarzyna Jabłońska - Kierownik Wydziału Kultury Miejskiej Rady Narodowej w Rybniku, Leon Wachtarczyk z Frontu Jedności Narodu w Rybniku, Zygfryd Pielorz - Kierownik Szkoły Podstawowej w Zamysłowie, Rufin Zieleźny, redaktor tygodnika "NOWINY", inż. Władysław Muślnicki pracownik Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego w Rybniku, Ryszard Wenglorz Kierownik Muzeum w Rybniku, pracownicy Muzeum - Józef Czajka i Józef Jordan.Uchwała nr 39/122 Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Rybniku z dnia 29 kwietnia 1970 roku zatwierdzała Muzeum w Rybniku, nadawała mu statut, potwierdzała lokalizację w Sta-rym Ratuszu. Uchwała zawierała zatwierdzenie Ministra Kultury i Sztuki jako organu naczelnego nadzoru. Nadzór merytoryczny należał do Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, a bezpośredni do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Rybniku. Siedzibą Muzeum było miasto Rybnik, a terenem działalności ówczesny powiat rybnicki i tereny sąsiednie w granicach Rybnickiego Okręgu Węglowego.

Dział Historii gromadził zbiory dokumentujące dzieje Ziemi Rybnicko-Wodzisławskiej.

Dział Kultury Regionu gromadził zbiory z zakresu kultury dawnych społeczeństw zamieszkujących region ziemi Rybnicko-Wodzisławskiej, kultury ludowej oraz grup zawodowych, współczesnej twórczości plastycznej, zawodowej i amatorskiej.

Dział Górnictwa Węgla gromadził zbiory dotyczące rozwoju górnictwa węglowego z terenu Ziemi Rybnicko-Wodzisławskiej oraz zbiory z zakresu geologii i paleontologii. W 1975 roku zostało podpisane "Porozumienie Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Górnictwa Oddział Rybnik z Muzeum w Rybniku" wspomagające gromadzenie zbiorów górniczych, ich opracowywanie, organizowanie wystaw, konferencji i konkursów.

Pozyskiwanie zbiorów następowało w formie darów, przekazów, zakupów, depozytów i konkursów. Biblioteka wewnętrzna gromadziła pozycje książkowe i czasopisma związane z profilem placówki. Generalnie Muzeum określone zostało jako instytucja o charakterze naukowo-badawczym i oświatowym, działająca na podstawie Ustawy z dnia 15 lutego 1962 roku "O ochronie dóbr kultury i o muzeach" oraz w oparciu o przepisy statutu.

W 1980 roku w związku z wprowadzoną specjalizacją muzeów województwa katowickiego Zarządzeniem nr 3/1980 Prezydenta Miasta Rybnika z 9 kwietnia 1980 roku został uchwalony nowy statut zmieniający organizację Muzeum w porozumieniu z Ministerstwem Kultury i Sztuki. Wprowadzony został nowy Dział Historii Rzemiosła, który gromadził zbiory z zakresu rzemiosła wiejskiego, cechowego i wędrownego od czasów najdawniejszych do współczesności z terenu Górnego Śląska i Zagłębia. Dwa działy merytoryczne dotąd odrębne, zostały połączone w jeden jako Dział Historii i Kultury Regionu, który gromadził i opracowywał zbiory z zakresu archeologii, historii (z uwzględnieniem historii przemysłów), etnografii i sztuki ziemi rybnickiej od czasów najdawniejszych do współczesności. Ponadto został utworzony Dział Naukowo-Oświatowy zajmujący się działalnością oświatową oraz dokumentujący i popularyzujący prace Muzeum. Siedzibą Muzeum było nadal miasto Rybnik z bezpośrednim nadzorem Prezydenta Miasta Rybnika.

Następna zmiana statutu nastąpiła w 1992 roku. Uchwała Nr 215/XXVIII/92 Rady Miasta Rybnika z 10 czerwca 1992 roku, utrzymała w mocy organizację, cele i zadania Muzeum, lecz jako jednostki organizacyjnej kultury stanowiącej własność komunalną miasta, stosownie do Ustawy z dnia 8 marca 1990 roku "O samo-rządzie terytorialnym".

Aktualny statut nadany w 2000 roku, wprowadza zmiany w związku z: Ustawą "O muzeach" z 21 listopada 1996; Ustawą Nr 136 z 21 stycznia 2000 roku "O zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej" oraz w strukturze organizacyjnej Muzeum nadaje nowe brzmienie dla Działu Naukowo-Oświatowego jako Działu Dokumentacji, Edukacji i Promocji.

Ustawa z 21 listopada 1996 roku "O muzeach", określa muzeum jako jednostkę organizacyjną nie nastawioną na osiąganie zysku, której celem jest trwała ochrona dóbr kultury, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury polskiej i światowej, kształtowania wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie kontaktu ze zbiorami.

Nasze zadania są niezmiennie takie same, tj.:

* gromadzenie dóbr kultury w statutowo określonym zakresie;
* katalogowanie i naukowe opracowywanie muzealiów;
* przechowywanie gromadzonych dóbr kultury w warunkach zapewniających im właściwy stan zachowania i bezpieczeństwo oraz magazynowanie ich w sposób dostępny do celów naukowych;
* zabezpieczanie i konserwację muzealiów oraz w miarę możliwości zabezpieczanie stanowisk archeologicznych oraz innych nieruchomych obiektów kultury materialnej i przyrody;
* urządzanie wystaw;
* organizowanie i prowadzenie badań, ekspedycji naukowych oraz prac wykopaliskowych;
* prowadzenie działalności edukacyjnej;
* udostępnianie zbiorów do celów naukowych i edukacyjnych;
* zapewnianie właściwych warunków zwiedzania i korzystania ze zbiorów;
* prowadzenie działalności wydawniczej.

Aktualna struktura organizacyjna Muzeum przedstawia się następująco:

* Dział Historii i Kultury Regionu
* Dział Historii Rzemiosła
* Dział Dokumentacji, Edukacji i Promocji
* Pracownia Fotograficzna
* Pracownia Plastyczno-Techniczna
* Biblioteka
* Samodzielne Stanowisko d/s Administracyjno-Finansowych.

Placówką kieruje dyrektor. Kolejno funkcje tę sprawowali: Ryszard Wenglorz do 13.IX.1972 r., Werner Pierzyna do 28.II.1973 r., Irena Bukowska-Floreńska od 1.III.1973 r. do 31.I.1978 r., Genowefa Grabowska od 1.III.1978 r. do 30.XII.2004 r., Bogdan Kloch od 1.I.2005 r.

Bezpośredni nadzór nad Muzeum sprawuje Rada Miasta Rybnika, a ogólny Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Działalnością podstawową w Muzeum zajmują się: dokumentaliści, asystenci, adiunkci, kustosze, starsi kustosze, oraz specjaliści w innych zawodach związanych z działalnością muzealną. Tworzą grupę zawodową muzealników. O porządek i bezpieczeństwo dbają wykwalifikowani opiekunowie ekspozycji muzealnych pracownik techniczny oraz dozór. Aktualnie zatrudniamy 23 pracowników, z czego 13 merytorycznych, 4 opiekunów ekspozycji muzealnych, 1 technicznego i 1 administracji oraz 4 osoby dozoru.

Od 1995 roku po remoncie kapitalnym i rozbudowie Starego Ratusza prezentujemy 2 wystawy stałe oraz corocznie od 6 do 8 wystaw czasowych o różnorodnej tematyce ze zbiorów muzealnych i kolekcji prywatnych. Wypożyczamy nasze zbiory na wystawy do innych muzeów na terenie kraju i za granicę. Wystawy stałe, zostały zaprezentowane w nowej aranżacji plastycznej i w nowym sprzęcie wystawienniczym. Łącznie z ciągami komunikacyjnymi i holami powierzchnia wystawiennicza wynosi 600 m2 a ogólna 1742 m2. W holu na I piętrze organizowane są cykliczne koncerty kameralne, recitale, spotkania autorskie i inne uroczystości. Drugie piętro budynku zajmuje administracja, sala wielo-funkcyjna i różnorodne pracownie.

Zakończyliśmy prace związane z wdrożeniem programu komputerowego "Kustosz". Posiadamy własną stronę w internecie. Pracownia plastyczno-techniczna prowadzi renowacje dzieł sztuki muzealiów własnych i świadczy usługi na zewnątrz. Znacząca liczba eksponatów została poddana konserwacji w pracowniach specjalistycznych. Biblioteka wewnętrzna zawiera pozycje książkowe i czasopisma związane z profilem placówki. Odpowiadamy na kwerendy, udzielamy konsultacji wszystkim zainteresowanym. Jesteśmy otwarci na wszystkie formy współpracy.