Muzeum mieści się w sześciu staromiejskich kamienicach zrekonstruowanych po II wojnie światowej: Kamienicy Balcerowskiej z XV w. odbudowanej w postaci barokowej z elementami gotyckimi, Kamienicy Orlemusowskiej z XV w. odbudowanej jako barokowa w charakterze XVII w. oraz czterech kamieniczkach od ul. Brzozowej, które zostały zbudowane na użytek muzeum w roku 1962.

Muzeum zostało powołane do życia z inicjatywy Aleksandra Semkowicza w 1950 r. jako Muzeum Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Pierwszą ekspozycję udostępniono w 1953 roku. Od 1960 r. muzeum rozszerzało swój programowy zakres w kierunku tworzenia gabinetów pamiątek Juliana Tuwima, Marii Dąbrowskiej i Leopolda Staffa, a także powiększając zakres gromadzenia zbiorów o literaturę współczesną, w związku z czym w 1971 r. przemianowane zostało na Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza.

Z inicjatywy muzeum powstały placówki o podobnym profilu: w 1960 r. Muzeum J. I. Kraszewskiego w Dreźnie, w 1961 r. Muzeum Romantyzmu w Opinogórze, w 1963 r. Muzeum Władysława Broniewskiego w Warszawie, w 1981 r. Muzeum Adama Struga, a w 1984 r. Marii Dąbrowskiej również w Warszawie i Adama Mickiewicza w Stambule, w 1992 r. Muzeum A. Mickiewicza w Nowogródku.

Dział Rękopisów - mickiewicziana: GRAŻYNA, karty PANA TADEUSZA, utwory drobne i listy, Archiwum Filomatów, korespondencja Malewskich, Szymanowskich, Goreckich, Władysława i Józefa Mickiewiczów, Archiwum A. Towiańskiego i ruchu towianistycznego; rękopisy pisarzy polskich XIX-XX w., w tym większe zespoły rękopisów: Słowackiego, Norwida, Lenartowicza, Sienkiewicza, Konopnickiej, Micińskiego, Żeromskiego, Nałkowskiej, Dąbrowskiej, Staffa, Tuwima, Czechowicza, Przybosia, Brzękowskiego, Gałczyńskiego, Kruczkowskiego, Zawieyskiego, Andrzejewskiego, Gombrowicza i innych oraz okupacyjnej akcji wydawniczej "Wisła". Biblioteka - druki od XV do XX w. - księgozbiór historyczno-literacki ze szczególnym uwzględnieniem epoki romantyzmu, m.in. księgozbiór Adama Mickiewicza oraz wyodrębniony zbiór Biblioteki Polskiej i Muzeum A. Mickiewicza w Paryżu (starodruki, Wielka Emigracja, mickiewicziana). Dział Sztuki i Dokumentacji - pamiątki związane z twórczością i działalnością pisarzy polskich oraz kulturą i życiem literackim XIX i XX w. (dzieła sztuki, meble, rzemiosło artystyczne, księgozbiory, pamiątki osobiste), m.in. duży zbiór pamiątek po A. Mickiewiczu, kolekcja "towianików", w tym dzieła Walentego Wańkowicza, portrety pisarzy polskich XVIII-XX w. (malarstwo, rzeźba, medalierstwo, grafika), a także kolekcja dzieł artystów uprawiających literaturę i sztuki piękne, takich jak Norwid, Kraszewski, Wyspiański, Witkacy, Schulz. Archiwum Fotograficzne - zbiór dagerotypów i fotografii XIX w. oraz bogata dokumentacja dwudziestolecia międzywojennego i czasów współczesnych. Dział Foniczny - nagrania głosów pisarzy polskich oraz dokumentacja fonograficzna i filmowa.