Numer 1/13 [29] 2014

Kolejny zeszyt pisma jest zawsze wyzwaniem i przygodą - nie wspominając o związanych z tym emocjach i przyjemnościach. Kiedy przystępowaliśmy (październik 2013 r.) do „wymyślania” jego tematu i tytułu, wyobrażałam sobie, że kontekstem dla upokorzeń będzie podskórny, nieco ukryty we współczesnej codzienności (czyt. kulturze) problem nieumiejętności znalezienia się między poczuciem bycia upokarzanym a upokarzaniem innych. Europejska scena polityczna brutalnie rozchwiała wszelkie teoretyczne dywagacje, przypominając podstawową figurę upokarzania słabszego przez silniejszego, zależnego od dominującego.
Obserwowany jednocześnie bezustanny pośpiech, karlenie autorytetów, szalone tempo przemian w sposobie komunikowania się, postępująca degradacja rozmaitych dziedzin i obszarów życia - wszystko to powoduje, że doznajemy też upokorzeń w formie niezrozumienia, braku uwagi, braku „zakorzenienia”, a w efekcie - marginalizacji i poczucia… niemocy. To tragedia osaczonego w sobie człowieka. Rzecz w naszej kulturze trudna do nazwania i wypowiedzenia. Raczej sugerowana za pomocą wieloznacznego, pozaintelektualnego przekazu (obraz, dźwięk), do jakiego angażujemy naszą wyobraźnię i wrażliwość. To obszar najczęściej nie poddający się słowu.
Upokorzenie/upokarzanie jest narzędziem obosiecznym; upokarzani i my upokarzamy (wyprzedzająco) - przez nieuwagę (nieuważność), nieczułość, lenistwo, zawiść, pospolitą skłonność do łatwego wyładowywania emocji. Kiedyś, jeszcze niedawno - a i dziś jeszcze - łatwym polem odreagowywania własnych frustracji był dla nas świat zwierząt; dziś podobną łatwość dostępu do brutalności oferuje Net/Sieć, porażający niejednokrotnie poziomem agresji i… frustracji.
Właśnie Internet pozwala, by odsłoniła się agresja, by zatriumfowała pospolitość. Liczne i rozmaite fora internetowe świadczą raz o niesłychanym stopniu frustracji użytkowników Sieci, dwa - o zagubieniu tychże, przejawiającym się w łatwości upokarzania adwersarza, zamiast podjęcia próby zrozumienia jego stanowiska.
Upokorzenie/upokarzanie to stan wstydliwy. Wciąż taki jest. Ale stan ów na naszych wręcz oczach ulega przemianom, które zbliżają go do innej, też przemieniającej się kategorii – obcy/inny. Inność czy obcość wnosiła kiedyś jednoznacznie poczucie niepokoju, nawet zagrożenia czy niepewności. Dziś, choć dawniejsze rozumienie jest wciąż obecne, brać górę nad nim zaczyna pokusa lekceważenia, bagatelizowania i upokarzania. Sprzyja temu właśnie Net, dający poczucie anonimowości (czyt. bezkarności) oraz przekonanie o sile tkwiącej w masowości (ach, ta demokracja!), która swoją arogancją zdeptać może każdą odmienność, każdy autorytet. Doświadczamy tego na co dzień, nawet w sferach tak – zdawałoby się – niepodległych jak Sztuka. Aktualny przykład? Oto masowość „produkcji” pomników (liczne pomniki papieża Jana Pawła II, a z tutejszych - gorzowskich - szkaradka upamiętniająca Józefa Piłsudskiego) sprowadziła cały ten nurt do dziedziny amatorszczyzny i kiczu, czyli obszarów, którymi zajmuje się nie sztuka, lecz folklorystyka. Pomnikowa klęska urodzaju upokarza nie tylko gust widza, ale (może przede wszystkim) postać za pomocą pomnika portretowaną i upamiętnianą.
Jeśli masowość jest narzędziem upokarzania, to co jest jego istotą i jądrem? Otóż w polskiej tradycji i kulturze wciąż jest obecny konflikt między modernistycznymi dążeniami do otwartości i aktywizacji społecznej a narodowo-religijnymi ideami centralizacji i posłuszeństwa. Postawa pierwsza może prowadzić do anarchizmu, druga – też ostatecznie do rewolty. Do buntu. Do chęci demonstrowania swojej „inności”, próbą bycia „w niszy”, poza głównym nurtem. Inność jest tutaj podstawą mniemania o wyjątkowości i wyższości wobec pospolitej większości.
W skali społecznej jest to zjawisko coraz bardziej symptomatyczne, choć nie narodziło się ani dziś, ani wczoraj: interesujący obraz tak nacechowanego środowiska daje Stephen Greenblatt, pokazując szczegółowo kulturowy obraz Londynu z czasów Shakespeare’a, szczególnie zaś zblazowaną grupę uniwersyteckich mądrali, skupionych wokół Marlowa, Greena, Watsona, Lodge’a, Nashe’a czy Peele’a. Kiedy czytam o tych młodzieńcach, którzy najczęściej nie dożywali czterdziestki, przychodzą mi na myśl piękni dwudziestoletni z innego czasu albo twórcy i bohaterowie kontestacji, która przyczyniła się do radykalnych przemian społecznych końca ubiegłego wieku.
Czujemy, że dotknęliśmy ważnej kwestii naszej współczesności. Chcemy przyjrzeć się obszarom przyległym i zależnym od upokarzania - już w kolejnym, zimowym zeszycie „Lamusa” w bieżącym roku. •