luty 2011

W sztuce dawnej jest niewiele aktów męskich wykonanych przez artystki. Akt męski tworzony przez kobiety rozkwitł w pełni dopiero wraz ze sztuką feministyczną i kontrkulturową w latach 60. i 70. XX wieku. Od XIX wieku do połowy XX wieku to akt kobiecy dominował w sztuce nowoczesnej – zgodnie z normami patriarchalnej kultury i regułami modernistycznej estetyki. Akt męski nie był popularnym gatunkiem. Ponadto, do początku XX wieku, kobiety nie mogły na akademiach studiować nagich mężczyzn jako modeli, było to zbyt ryzykowne obyczajowo. Zatem odwrócenie relacji artysta – modelka stanowiło przełom w całej historii sztuki, gdyż przez wieki kobiety pozowały artystom, a nie portretowały męskie ciało.
Ta zmiana ról była wyzwaniem dla struktury płciowej zachodniego systemu wizualnego, gdzie kobieta była pasywnym przedmiotem spojrzenia, a mężczyzna patrzącym podmiotem akcji. Niewiele kobiet przekroczyło tę regułę i towarzyszące jej tabu.


Zdjęcie: Anna Bilińska-Bohdanowicz, „Półakt męski – studium”, 1885, Muzeum Narodowe w Warszawie

W okresie późnego PRL-u w przedszkolu wszyscy chłopcy chcieli być kowbojami. W sklepach z zabawkami można było nabyć pas kowbojski z koltem, tudzież kapelusz, a mamy szyły odpowiednie kamizelki. Największą rolę, również wśród dorosłych już mężczyzn, których kowbojskie fantazje były w oczywisty sposób weryfikowane przez życie codzienne, odegrały tu zapewne tak popularne w PRL-u westerny. Był to jeden z najczęściej importowanych gatunków filmowych, który stanowił główny, „zachodni” punkt programu w ubogiej wówczas ofercie telewizyjnej. Duże znaczenia miały również powieści Karola Maya o utożsamianych z kowbojami rewolwerowcach, wolnych, samotnie przemierzających prerię mężczyznach. Słowem, kowboj stał się jednym z podstawowych fantazmatów, uczestniczących w szeroko pojętej kulturze wizualnej modeli „prawdziwego mężczyzny”, nawet w tak odległej Stanom Zjednoczonym Polsce. Tutaj słowo „zachód” znamiennie mieści zarówno ekran motywowanych pragnieniem nieskrępowanej wolności projekcji w postaci zmitologizowanego przez Amerykanów tzw. Dzikiego Zachodu, jak i – z perspektywy państw bloku wschodniego – wyobrażeniowy ekran lepszego życia „za granicą”.


Zdjęcie: Monument Valley, Arizona, fot. Filip Lipiński

Należy to ująć dosadnie: pisuar był przedmiotem z definicji „modernistycznie męskim”, posiadającym silne płciowe konotacje. Pierwsze urządzenia umożliwiające cywilizowane urynowanie w przestrzeni otwartej – jak opisuje to jeden z niemieckich podręczników projektowania architektonicznego z 1890 roku – składały się bowiem z wąskich, podłużnych płyt marmurowych montowanych w ścianie oraz odpływu w posadzce. Sam sposób wykonywania czynności fizjologicznej – w dumnej pozycji stojącej – nie różnił się więc wcale od wcześniej ugruntowanych zwyczajów, a raczej wrodzonych samczych instynktów. Pisuary montowane były ponadto w grupach, jeden obok drugiego, nadając publicznym jednopłciowym szaletom wojerystyczny, nachalnie homoerotyczny charakter. Z czasem zaczęły przyjmować formę naczynia – raz to bardziej owalnego, raz kształtem przypominającego kroplę – przytwierdzanego do ściany na wysokości cewki moczowej przeciętnie rosłego mężczyzny. Urządzenia dla kobiet, zwane z francuska urinettes, pojawiły się później i stosowane były niesłychanie rzadko, w formie zbliżonej do zwykłego sedesu.
Nie ulega wątpliwości, że Duchamp wysłał do Amerykańskiego Towarzystwa Artystów Niezależnych męski pisuar, a nie damską urinette. Fotografia autorstwa Alfreda Stieglitza, która uwieczniła jego wygląd oraz krótkotrwałe umiejscowienie w sali wystawowej, dowodzi tego jednoznacznie. Niejednoznacznie jednak tę formę i pozycję interpretowali współcześni. Carl van Vechten w liście do Gertrudy Stein porównał kształt „Fontanny” do „czegoś między Madonną a Buddą”.


Zdjęcie: Marcel Duchamp, „Fontanna”, 1917, Tate, © Succession Marcel Duchamp / Paris and DACS, London 2007

Gdy w 1976 roku dwaj przystojni młodzieńcy, Pierre Commoy i Gilles Blanchard, rozpoczynali swą wspólną artystyczną (i nie tylko) drogę, od kilku już  lat historycy sztuki wyciągali pochowane wstydliwie po magazynach obrazy europejskich akademików. To nie przypadek, że początek ich kariery zbiegł się z ponownym odkryciem wyszydzanych przez kilka dziesięcioleci pompierów. Malarstwo akademickie, obfitujące w krwawe i ckliwe historie, przyprawione nutką kiczowatego erotyzmu, które trafiało w gusta mieszczańskiej publiczności II Cesarstwa i III Republiki, zaczęło powracać do łask muzealników i krytyków na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego stulecia. Kiczowata stylistyka, a często i treść tych obrazów znów zaczęły wzruszać, wpisując się – paradoksalnie – w kolorowy ruch hippisowski i kulturę disco. Czyż przesiąknięte ukrytym erotyzmem obrazy Bouguereau czy Siemiradzkiego nie współbrzmiały z hasłem „make love not war”?
Commoy i Blanchard, znani lepiej jako Pierre i Gilles, potrafili odpowiedzieć na potrzeby publiczności, zmęczonej abstrakcją, ascetycznym minimalizmem i przeintelektualizowanym konceptualizmem. Zaproponowali urzekające barwnością, łatwe w odbiorze fotografie Pierre’a malowane przez Gilles’a. Ich pokrewieństwo z akademizmem widoczne jest natychmiast: krzyczące kolory, profuzja nagich ciał i wystudiowanych póz.


Zdjęcie: Pierre i Gilles, „Dawid i Jonatan”, 2005, modele: Jean-Yves i Moussa, fotografia malowana, unicum, dzieło naklejone na Dibon, © Pierre et Gilles, dzięki uprzejmości Galerie Jérôme de Noirmont, Paryż

Ponadto, w lutowym numerze „Arteonu” w ramach rubryki „Sztuka młodych” Adam Andrzej Fuss rozmawia z poznańskim artystą Tomaszem Mrozem oraz z Grzegorzem Różańskim, Anna Musiał-Gąsiorowska recenzuje wystawy sztuki estońskiej w Szczecinie, a Eulalia Domanowska przygląda się scenie artystycznej w tym mieście. Piotr Kosiewski pisze o projekcie Ai Weiweia w Hali Turbin londyńskiej Tate Modern, Małgorzata Szyk inauguruje nową rubrykę o dizajnie „Zaprojektowane”, a Przemysław Chodań relacjonuje wystawę Zuzanny Janin w gdańskiej Łaźni. Poza tym w „Artonie” także recenzje z wystaw „Pokolenie ‘80” w Muzeum Narodowym w Krakowie, „Melancholia sprzeciwu” w CSW Znaki Czasu w Toruniu i „Paralaksa” Zbigniewa Rogalskiego w MS Łódź. W dziale książki – prezentacja wydawnictw... o mężczyznach-artystach.