Dziecko stojące od tyłu, 1949 r.

W kręconym przez Andrzeja Wajdę filmie o Władysławie Strzemińskim ma znaleźć się scena dziejąca się w Bierutowicach, śląskiej miejscowości, w której powstał prezentowany w naszym katalogu rysunek. W filmie Studenci Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych (PWSSP) w Łodzi jadą w 1949 roku na plener do Bierutowic. Jeden z nich, Stefan Krygier, rozstawia sztalugi w trudno dostępnym jarze. Kiedy młody malarz pracuje, nagle, znikąd pojawia się prof. Strzemiński. Zaskoczony student pyta go, jak udało mu się dotrzeć tutaj mimo stromych zboczy wąwozu. Strzemiński odpowiada: "Przyłożyłem szczudło do tułowia i stoczyłem się po zboczu".

Scena, która choć dobrze pokazuje charakter artysty i jego charyzmę (mimo dotkliwej niepełnosprawności prowadził bardzo aktywne życie), nie wydarzyła się zapewne w 1949 roku. Wiadomo bowiem, że artysta latem przebywał w Bierutowicach prywatnie, a nie jako profesor. Pokłosiem jego pobytu była seria pejzaży nawiązujących formalnie do pejzaży morskich z lat 30. oraz duży zespół rysunków portretowych. Przedstawiają one personel i podopiecznych sierocińca działającego w Bierutowicach. Strzemiński naszkicował m.in. "Majstra", "Towarzysza Boka", Wandę Kulig, Barbarę Dzierzbę oraz kilkoro anonimowych dzieci. "Dziecko stojące od tyłu", choć przez historyków sztuki rozpatrywane jako należące do cyklu "Szkiców portretowych", uderza swoją rodzajowością. Ujęcie sylwetki od tyłu i zrezygnowanie z przedstawiania twarzy każą widzieć w kompozycji rodzaj osobnej pracy, funkcjonującej poza rutyną portretu. Większość stworzonych przez Strzemińskiego w Bierutowicach portretów dzieci przedstawia ich melancholijne, smutne twarze. Tutaj mały model jest jej zupełnie pozbawiony. Emocjonalny wyraz postaci wynika nie z realistycznego obrazowania emocji rysującej się na twarzy, ale z układu ciała, ruchu, linii ramion, osadzenia w pustej przestrzeni.

Na powstały w Bierutowicach figuratywny cykl rysunków można patrzeć z kilku perspektyw. Biorąc pod uwagę fakt, że w latach 1948-1949 Strzemiński pracował nad abstrakcyjnymi "Powidokami" oraz pisał "Teorię widzenia", nagły zwrot ku figuracji można traktować jako próbę odreagowania. Być może bezkompromisowa teoria powidoków i malarstwo solarne na tyle wyczerpało łódzkiego artystę, że postanowił latem 1949 roku w Bierutowicach - dosłownie i w przenośni - zrobić sobie wakacje. Cykl szkiców wykonanych w sierocińcu nie jest jednak zupełnym odcięciem się od wcześniejszej praktyki Strzemińskiego. Uwagę zwraca przede wszystkim konsekwentnie prowadzona, płynna kreska, którą znamy jeszcze z przedwojennych prac artysty. Nawet jeśli byłyby one próbą oderwania się od "Powidoków", nie są w żadnym mierze zrezygnowaniem z awangardowego stylu Strzemińskiego. Wydaje się bowiem, że rację miał Julian Przyboś, który chciał widzieć w Strzemińskim rodzaj hybrydy, artysty o dwóch twarzach i dwóch osobowościach. Rozróżnienie, które proponował Przyboś, to "Strzemiński-malarz" "Strzemiński-inżynier". W "Dziecku" przemawia przede wszystkim ten pierwszy.

Na prace z Bierutowic można patrzeć również w kontekście przemian polskiej sztuki w końcu lat 40. Chociaż zaraz po wojnie plastycy cieszyli się dużą swobodą artystyczną, od przełomu 1948/1949 roku władza ludowa wykazywała coraz większe zainteresowanie nie tylko plakatem propagandowym, ale plastyką w ogóle. W Ministerstwie Kultury i Sztuki szykowano socrealistyczny przewrót. W twórczości Strzemińskiego w 1949 roku pojawiają się tematy takie jak robotnicy pracujący przy krosnach, chłopki, maszyny rolnicze, łany zbóż - zawsze ujęte w typowej dla artysty płynnej, kapryśnie wijącej się linii. Chociaż cykl prac z Bierutowic nie jest socrealistyczny, przez samą swoją figuratywność dowodzi, że Strzemiński musiał mieć świadomość, co działo się w sztuce tego czasu. Propozycja sztuki, którą w 1949 roku kształtował artysta, sztuki o awangardowej proweniencji, ale właściwej socrealistycznej doktrynie tematyce, nie została przez władze zaakceptowana. W 1950 roku Strzemiński został usunięty z PWSSP. Dwa lata później zmarł na gruźlicę.


Edukację artystyczną rozpoczął w 1918 roku od zajęć z Pierwszych Państwowych Wolnych Pracowni w Moskwie. W tym czasie nawiązał artystycznie kontakty z Kazimierzem Malewiczem i Wladimirem Tatlinem. W 1921 roku przeprowadził się do Wilna, gdzie współorganizował Wystawę Nowej Sztuki (1923) oraz grupy Blok Kubistów, Suprematystów i Konstruktywistów. Był członkiem międzynarodowej grupy Abstraction-Creation. Od roku 1931 przebywał w Łodzi, gdzie współtworzył Międzynarodową Kolekcję Sztuki Nowoczesnej. Po 1945 roku zajmował się nauczaniem w łódzkiej PWSSP. Swoją twórczością wniósł wiele w światową awangardę. Krytyka światowa zalicza Strzemińskiego do ścisłej czołówki artystów XX wieku.