Nokturn Jerozolimski, 1908

Najbardziej znany z trójki braci - był najstarszym synem z dziesięciorga dzieci Sury i Davida - uzdolnionego plastycznie majstra tkackiego, robotnika łódzkiej tkalni. Jego siostra wyszła za mąż za słynnego rzeźbiarza Henryka Glicensztajna, dla którego ogromną inspiracją była twórczość szwagra Samuela. Wbrew woli ojca, ale dzięki finansowej pomocy mecenasa i opiekuna młodego talentu, zaprzyjaźnionego z rodziną lekarza i dyrektora łódzkiego Szpitala im. Poznańskich, dr. Maksymiliana Cohna, postanowił zostać artystą. Uczył się początkowo w Szkole Rzemiosł w Łodzi (1876-1880), a w wieku 15 lat rozpoczął studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (w pracowniach Feliksa Szynalewskiego, Izydora Jabłońskiego i Władysława Łuszczkiewicza), gdzie był pod silnym wpływem malarstwa realistycznego Jana Matejki. Naukę kontynuował w latach1883-1889, dzięki stypendium w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Monachium pod kierunkiem Alexandra Wagnera. W 1889, wraz z Maurycym Trębaczem, wyjechał na studia do Paryża w Académie Colarossi, gdzie ukończył kształcenie artystyczne. Do 1892 przebywał stałe za granicą, korzystając ze skromnego stypendium ufundowanego przez Izraela Poznańskiego. Po zakończeniu edukacji w 1892 wrócił do Łodzi, gdzie związał się z lokalnym środowiskiem artystycznym, współtworząc niewielką kolonię artystyczną m.in. z Natanem  Altmanem, Leopoldem Pilichowskim, Henrykiem Glicensztajnem i Maurycym Trębaczem. Często podróżował, wyjeżdżał m.in. do Rzymu, Bretanii i Monachium. Przyjaźnił się z Aleksandrem Sochaczewskim, Marianem Wawrzenieckim, Olgą Boznańską, Edwardem Okuniem. W 1904 przeniósł się do Krakowa, gdzie mieszkając i tworząc, zaprzyjaźnił się z Martinem Buberem, sympatyzując coraz mocniej z ideami syjonistycznymi. W 1907 wyjechał na zaproszenie Borisa Schatza do Palestyny w celu objęcia posady profesora w nowo powstałej (założonej w 1906 roku), prekursorskiej Szkole Sztuki Becalel. Jego działalność przerwała przedwczesna śmierć.
W ciągu swojego krótkiego życia zrealizował w Łodzi, (gdzie pracował na zamówienia  burżuazji przemysłowej), a także w Monachium, Paryżu, Krakowie, we Włoszech i Palestynie znaczące, nagradzane medalami prace o wielkiej sile wyrazu. Namalował wiele realistycznych i symbolicznych obrazów. Najbardziej znane z nich - symboliczne, są inspirowane żydowską historią i tradycją: Żyd wieczny tułacz (obraz ten był pierwszym w historii sztuki, w którym ukrzyżowanie zostało użyte dla przedstawienia cierpień Żydów), O zmroku w synagodze, symboliczną kompozycję Urania (inspirowaną rysunkiem Artura Grottgera do cyklu Wojna), Spinoza wyklęty, Cmentarz żydowski, Jeszyboth, Pod ścianą płaczu, Synagoga i Czarny sztandar stanowią najwybitniejsze przykłady malarstwa żydowskiego. Malował też monumentalne kompozycje w ciemnych tonacjach, oparte na wątkach literackich (Uriel Acosta i Spinoza, Młody Spinoza).
Artysta debiutował w Zachęcie w 1885, stając się w wieku 20 lat uznanym malarzem. Często i systematycznie wystawiał m.in. w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, galeriach lwowskich i łódzkich, zdobywając uznanie krytyków i wyróżnienia na wystawach w Berlinie (1891), a także Monachium i Paryżu, w Zachęcie (1895) i na Wystawie Powszechnej w Paryżu (1900). Jego prace uległy w znacznej części zniszczeniu w czasie II wojny światowej, zachowana część jest rozproszona w kolekcjach prywatnych. W kręgu kultury polskiej, europejskiej i żydowskiej był szczególnie uznany poprzez trzy najbardziej znane jego prace: Żyd wieczny tułacz (1899), Wychodźcy / Wygnańcy (Golus) i Czarny Sztandar / Czarna flaga (1905). Namalowane w Łodzi, symboliczne i ekspresyjne kompozycje, były podsumowaniem całokształtu wydarzeń społecznych i narodowych 1905 roku i szeroko rozpowszechniane na kartach pocztowych i reprodukcjach w wielu krajach europejskich i Izraelu. Twórczość Samuela Hirszenberga z wczesnych lat jest utrzymana w tonie monachijskiego malarstwa realistycznego. Wykazują one pewne pokrewieństwo z malarstwem Leopolda Horowitza, Isadore Kaufmann i Maurycego Gottlieba. Stopniowo przechodząc pod wpływem szkoły francuskiej do impresjonizmu, nawiązuje w następnych latach do symbolizmu i wkracza na grunt ekspresjonizmu. Jego twórczość jest wielowątkowa i podlegająca ewolucji, wynikającej z przemian, jakie dokonywały się w malarstwie europejskim. Tematyka symbolicznego malarstwa Hirszenberga, zaangażowanego w ideologię, religię i życie codzienne własnego narodu, wynikała z jego zainteresowań filozoficznych, pogłębionych studiów nad życiem i myślą reformatorów gminy żydowskiej Uriela Acosty i Benedykta Spinozy. Artysta nawiązywał do postulowanej przez nich emancypacji kulturalnej Żydów, w końcu XIX wieku możliwej już na drodze reformy, podczas gdy wcześniej była jednoznaczna z nałożeniem klątwy, ekskomuniki i koniecznością porzucenia środowiska macierzystego. Obrazy Jeszyboth (Uczta talmudystów)  i Uriel Acosta i młody Spinoza, są wyrazem krytyki wkuwania na siłę Talmudu, podczas gdy w myśl przekonań autora, jedynie poprzez intelekt, rozumienie tożsamości Boga z naturą, jak głosił Spinoza, można osiągnąć najwyższy stopień poznania. Deistyczne rozumienie przyrody, stworzonej przez Boga, działającej na mocy niezmiennych praw, Hirszenberg wspierał dokonaniami nauki, m. in. dziełami Georges-Luis Leclerc de Buffon: Historia naturalna i Rozprawa o stylu. Cytował jego wypowiedź: Geniusz to nic więcej niż wielka umiejętność cierpliwości. Poruszał tematykę prześladowań i pogromów Żydów, przedstawiał żydowskie obrzędy i tradycje, ilustrował ich powolny proces asymilacji. Równocześnie za pomocą takich kompozycji o filozoficznej wymowie, jakim był Spinoza wyklęty, odnosił się do nastrojów w gminie żydowskiej, przypominając o zagrożeniu wewnętrznym, o chętnie sięgających po kamienie fanatykach religijnych. Mając znakomicie opanowany warsztat malarski tworzył jednocześnie tradycyjne portrety, liczne pejzaże w technice impresjonistycznej, kompozycje dekoracyjne i sporadycznie akty. Czasem sięgał do tematyki chrześcijańskiej (Prorok, Głowa Chrystusa) oraz społecznej (Golus). Malował też niewielkich rozmiarów sceny rodzajowe oraz pejzaże (Staw w Lisowicach), portrety (Portret Teresy Silberstein z Łodzi, Portret Abrahama Neumana z paletą). Z powodzeniem posługiwał się techniką impresjonistyczną (Dama z czerwoną parasolką), swobodnie oddając wibracje światła, różnorodność barw i tonacji. Wykonywał też, wykorzystując te doświadczenia monumentalne, malarskie panneaux ścienne. W czasie pobytu w Palestynie malował utrzymane na ogół w jasnej, spokojnej tonacji pejzaże Jerozolimy i okolic oraz portrety charakterystycznych postaci - mieszkańców Palestyny. Szczególnie w pejzażach malowanych we Francji, Włoszech, Polsce i Palestynie odkrywa swój talent wnikliwego obserwatora i piewcy natury, uwolnionego od zobowiązań i politycznych presji.

Opracowanie biogramu: Adam Klimczak