Rzeka (Panorama Tatr od Północy), około 1927 r.

"Na tle zupełnego pomieszania pojęć i braku kultury mało kto potrafi dziś odróżnić kończącego się i robiącego kompromis kubo-formistę czy futurystę od stylizującego płaskawego (w znaczeniu przestrzennem, nie psychicznem) naturalisty i zdeklarowanego realistycznego nastrojowca. Malczewski nie jest tem wszystkiem, tylko początkiem czegoś zupełnie nowego, co w tej początkowej fazie, dla ludzi, die keine Hand für die Nuancen haben, może się wydać jednym z wymienionych odpadków malarskich". S.I. Witkiewicz, Malarstwo (nie sztuka) Rafała Malczewskiego i tło jej powstania, Wiadomości Literackie , nr 21, 20.05.1928, (nr 229), s. 1

Pejzaże Rafała Malczewskiego łączą w sobie niekiedy realnie istniejące widoki oraz fantastyczne wizje artysty. Tak jest również w przypadku prezentowanej kompozycji "Rzeka". Modelem dla obrazu Malczewskiego jest realna panorama Tatr oglądanych od strony Gorców. Artysta rozbudował ją o nieistniejącą, bajeczną wioskę. Drewniane chaty rozdziela wstęga rzeki, stanowiąca pionową oś obrazu. W "Rzece" widzimy typową dla Malczewskiego syntetyczność oraz charakterystyczny sposób manipulowania perspektywą i widokiem z góry. Różowa poświata, przypominająca do pewnego stopnia aurę pejzaży XIX-wiecznych (np. Caspara Davida Friedricha), dodaje obrazowi niesamowitości i poetyckości. Próba lirycznej lektury obrazu Malczewskiego wydaje się o tyle uzasadniona, że sam artysta opatrywał niekiedy swoje pejzaże wierszowanymi komentarzami, które krążyły następnie w formie maszynopisów wśród jego przyjaciół i klientów. "Rzeka" była eksponowana w 1928 roku w warszawskim Domu Sztuki na Chmielnej 5 (na tej samej wystawie prezentowane były "Ślady narciarskie", sprzedane w marcu 2015 roku na aukcji w Desa Unicum). Obraz wystawiono też w 1929 roku w Krakowie w Antykwariacie Artystycznym Franciszka Studzińskiego na ulicy Straszewskiego 27. Obie te ekspozycje komentował entuzjastycznie Witkacy. O pierwszej pisał w 21 numerze "Wiadomości Literackich", do katalogu drugiej (na podstawie artykułu z "Wiadomości") napisał wstęp. W kontekście prezentowanego obrazu szczególnie interesująca wydaje się współpraca artysty z Franciszkiem Studzińskim. Studziński, postać dziś mało znana, był w okresie dwudziestolecia międzywojennego jedną z najważniejszych figur polskiego świata artystycznego. Bliski przyjaciel Edwarda Rydza-Śmigłego, nazywany niekiedy "królem polskich antykwariuszy", prowadził w Krakowie antykwariat "Tradycja". Potem w drugiej połowie lat 20. przeniósł się do Warszawy, gdzie przejął antykwariat artystyczny po Hieronimie Wilderze. Zapamiętany został jako niezwykle barwna osobowość, koneser obdarzony szczególnym instynktem malarskim i zdolnością do umiejętnego promowania sztuki upatrzonych przez siebie artystów. Andrzej Ryszkiewicz w swojej książce "Kolekcjonerzy i miłośnicy" zalicza Studzińskiego do najwybitniejszych antykwariuszy w dziejach stolicy i nazywa go "antykwariuszem w wielkim stylu". Myśląc o karierze Rafała Malczewskiego, nie wolno zapomnieć, że to właśnie Studziński był jednym z najważniejszych patronów artysty. W salonie Studzińskiego "Rzeka" była prezentowana razem z drugim wariantem tej samej kompozycji. Ten drugi obraz Malczewski ofiarował w prezencie Jarosławowi Iwaszkiewiczowi. Kompozycja znajduje się dziś w Muzeum Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku. Prezentowana tutaj "Rzeka" trafiła jako prezent do rodziny Krzeptowskich i przez lata pozostawała w jej zbiorach.