Portret Juliana Ursyna Niemcewicza1(?) z insygniami Orderu Świętego Stanisława

Obraz pochodzi ze zbiorów rodziny książąt Czartoryskich.
Przedstawiony na portrecie młody mężczyzna, w wieku około trzydziestu - trzydziestu pięciu lat ubrany jest w strój wskazujący na pierwsze lata XIX wieku, choć nie można wykluczyć też końca wieku XVIII, biorąc pod uwagę ewentualne przemalowania w okolicach kołnierza i klap2.
Widoczna pod frakiem pąsowa wstęga orderowa z pojedynczymi prążkami wzdłuż krawędzi wskazuje, iż Order pochodzi jeszcze z nadania króla Stanisława Augusta. Jednak Order św. Stanisława noszono na wstędze biegnącej z prawego ramienia do lewego boku, podczas gdy wstęga u portretowanego biegnie odwrotnie z lewego ramienia do prawego boku (jak przy Orderze Orła Białego). Na prawej piersi portretowanego namalowana jest gwiazda Orderu św. Stanisława, obok której widnieje dużych rozmiarów klejnot Orderu, który w rzeczywistości nigdy nie był tak noszony.
Wśród portretów malowanych w końcu XVIII wieku istnieje wprawdzie portret, który może sugerować, iż był wzorem dla takiego przedstawienia Orderu św. Stanisława. Jest nim portret Stanisława Kostki Potockiego, malowany przez A. Graffa, znajdujący się obecnie w Galerii Wilanowskiej. Jednak w przypadku portretu St. K. Potockiego istnieją zdecydowane różnice, które uzasadniają takie, zresztą jak najbardziej zgodne z zasadami, przedstawienie orderów.3
Wiek przedstawionej na portrecie postaci raczej wyklucza, aby mógł on otrzymać widoczny Order św. Stanisława w okresie panowania króla Stanisława Augusta. Natomiast, gdyby osoba przedstawiona na portrecie otrzymała Order św. Stanisława w okresie Księstwa Warszawskiego, nosiłaby go na pąsowej wstędze, ale z podwójnymi prążkami wzdłuż krawędzi. Jedną z osób odznaczonych w Księstwie Warszawskim był Julian Ursyn Niemcewicz, który otrzymał go w 1809 roku, mając 52 lata4. Jednak o fakcie tym nie wspomina się w jego biografiach. Natomiast życiorys zamieszczony w Nowym Korbucie informuje o nadaniu mu Orderu św. Stanisława w 1791 roku przez króla Stanisława Augusta5. Również Polski Słownik Biograficzny podaje, że otrzymał go od króla Stanisława Augusta w 1791 roku6. Jednak w spisie kawalerów Orderu zamieszczonym w pracy St. Łozy, w latach 1790-1792 nazwisko Juliana Ursyna Niemcewicza nie występuje. W roku 1791 wymieniony jest jedynie pod numerem 45 Stanisław Niemcewicz starosta rewiatycki.
Być może Julian Ursyn Niemcewicz w późniejszym okresie swego życia starał się stwarzać wrażenie, iż order otrzymał już dużo wcześniej, podczas ożywionej działalności Sejmu Wielkiego. Być może miał też żal o to, że nie otrzymał go od króla Stanisława Augusta.
Zachowało się kilka wizerunków Juliana Ursyna Niemcewicza, również z okresu jego młodości. Najwcześniejszy pędzla nieznanego autora z około 1780 roku, przedstawiający go w mundurze oficera Gwardii Pieszej Litewskiej7. W Muzeum Narodowym w Warszawie znajduje się miniatura z końca XVIII wieku, nieznanego autora, wykazująca podobieństwo z omawianym portretem.8 Pewne podobieństwo z portretem wykazuje również wizerunek Juliana Ursyna Niemcewicza wykonany jako miedzioryt punktowany autorstwa J. Ligbera z roku 1803.9 Popularne jego wizerunki z okresu Królestwa Polskiego oparte są już na znanym obrazie A. Brodowskiego. Z pewnych wzmianek można wnioskować, iż był jasnym blondynem. Omawiany portret jest być może takim jego wizerunkiem z okresu Sejmu, na co wskazywałaby trzymana w ręku kartka zapisanego papieru.
Julian Ursyn Niemcewicz był też osobą zaprzyjaźnioną ze Stanisławem Kostką Potockim, u którego zapewne często bywał, zarówno w celach służbowych jako sekretarz Senatu jak też prywatnie. Miał więc zapewne okazję widzieć jego portret. Być może wówczas postanowił "poprawić" swój portret, uzupełniając go o insygnia otrzymanego znacznie później odznaczenia, ale we wcześniejszej formie z okresu panowania Stanisława Augusta. Pomysł ten przyszedł mu być może o tyle łatwiej, iż o okresie Królestwa Polskiego Order św. Stanisława posiadał już cztery klasy i był noszony w niższych klasach już przypięty na piersi.
Reasumując, można postawić hipotezę, iż oferowany wizerunek przedstawia nieznany portret Juliana Ursyna Niemcewicza z okresu Sejmu Czteroletniego tj. lat 1788-1792, być może z otrzymanym w 1791 roku odznaczeniem. Nie można jednak wykluczyć, iż uzupełniony został, zapewne już w okresie Królestwa Polskiego o insygnia Orderu św. Stanisława otrzymanego w 1809 roku, ale przedstawione świadomie, choć niedokładnie według wzoru z czasów króla Stanisława Augusta. (wszystkie uwagi przytoczone z ekspertyzy Pana M. Sicińskiego)
1 Julian Ursyn Niemcewicz (1757 lub 1758-1841) poeta, dramatopisarz, działacz polityczny i społeczny. W młodości był adiutantem A. K. Czartoryskiego, w czasie Sejmu Wielkiego był posłem inflanckim. Służył jako adiutant T. Kościuszki w powstaniu 1794. Po okresie emigracji wrócił w 1807 roku do kraju, został sekretarzem senatu. W powstaniu listopadowym należał do Rady Administracyjnej.
2 Patrz: portret Wojciecha Bogusławskiego autorstwa J. Reychana z 1798 r. w Muzeum Teatralnym, dep. Muzeum Narodowego w Warszawie.
3 Stanisław Kostka Potocki przedstawiony jest na portrecie z dwoma posiadanymi polskimi, królewskimi orderami tj. Orderem Orła Białego i Orderem św. Stanisława. Pod frakiem widoczna jest, umieszczona prawidłowo z lewego ramienia do prawego boku, wielka wstęga Orderu Orła Białego. Jego gwiazda naszyta jest po prawej stronie na sukni wierzchniej. Obok gwiazdy widoczna jest zmniejszona miniatura drugiego z orderów tj, św. Stanisława, noszona przez portretowanego zamiast Orderu w pełnych wymiarach, który w tym przypadku winien być zawieszony na szerokiej wstędze na szyi.
4 S. Łoza, Kawalerowie Orderu Świętego Stanisława 1765-1813, Warszawa 1925.
5 Bibliografia Literatury Polskiej "Nowy Korbut", Instytut Badań Literackich PAN, opr. E. Aleksandrowska z zespołem. T. V. Wyd. PWN 1967
6 Polski Słownik Biograficzny t. XXII R. 1977. Niemcewicz Ursyn Julian h. Rawicz, s. 771.
7 Julian Ursyn Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, opr. J. Dihm, T. I. PIW, 1957.
8 R. Kaleta, Oświeceni i sentymentalni. Studia nad literaturą i życiem w Polsce w okresie trzech rozbiorów, Ossolineum 1971, il. 55.
9 J. Dihm, Kościuszko nieznany, Ossolineum 1969, il. 14.