MEFISTOFELES, około 1915

Mark Antokolski, syn biednego karczmarza z Wilna, początkowo został oddany przez rodziców do warsztatu snycerskiego. Jego talent został podobno zauważony przez żonęwileńskiego generała-gubernatora i dzięki jej poparciu, artysta jako pierwszy Żyd został przyjęty do petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych. Zyskał także przychylność rodziny carskiej, kiedy będąc jeszcze studentem zaprezentował w 1870 roku rze¼bę Iwan Gro¼ny wielkiej księżnej Marii Nikołajewnie - przewodniczącej Akademii (podczas gdy profesorowie odrzucili dzieło), a ona zaprotegowała go u Aleksandra II. Antokolski został członkiem Akademii i szybko zyskał sławę. Od ukończenia Akademii w roku 1871 przebywał za granicą - we Włoszech i Francji, skąd wysyłał swoje prace do Rosji. W 1878 zaprezentował rze¼by na Wystawie Światowej w Paryżu i otrzymał główną nagrodę oraz order Legii Honorowej. Był honorowym członkiem Akademii: wiedeńskiej, berlińskiej, londyńskiej i innych. W swoich rze¼bach uwieczniał słynne postacie z historii Rosji - Jarosława Mądrego, Nestora, Piotra I. Zwracał się także ku tematyce religijnej, np. w rze¼bach ukazujących Chrystusa, czy głowę Jana Chrzciciela. Zamysł stworzenia pracy przedstawiającej Mefistofelesa datowany jest na rok 1874, jako przeciwieństwo do tworzonego wtedy posągu Chrystusa. Początkowo obie rze¼by miały być razem eksponowane: "Chrystus - to żywa istota, a Mefistofeles - mit" - pisał Antokolski. Na przestrzeni wielu lat artysta stworzył liczne warianty Mefista. Natomiast ostateczna wersja posągu - ukończonego w roku 1883 - jest ilustracją do Fausta Goethego. Pełnopostaciowy Mefistofeles zasiadający na skale, z lutnią za plecami został przedstawiony nagim, aby ukazać jego ponadczasowość. Dla artysty Mefistofeles stał się wcieleniem przewrotności, złości,zawiści "gnieżdżącej się w chorym ciele ze zgniłą duszą (...) wszystko przeżył i nie może więcej cieszyć się życiem (...) Chce żeby wszystko wokół niego było martwe, puste, ponure tak jak on. (...)". Rze¼ba została wystawiona w Petersburgu dopiero w trzy lata po ukończeniu - w Ermitażu w roku 1886. Od razu zyskała ogromną sławę w Europie - to właśnie ona przyniosła artyście większość zaszczytów. Stąd też zaczęto kopiować zarówno marmurowy wariant pełnopostaciowy jak i samą głowę Mefista. Mefistofeles wyłania się ze skały - na twarzy ma chytry uśmieszek. Jeszcze nie jest to szlachetny i zamyślony młody mężczyzna, jak w rze¼bie z 1883 roku, tylko przebiegły szatan lub demon.