MEFISTOFELES, około 1915

Rzeźbiarz rosyjski. Syn biednego karczmarza z Wilna, początkowo został oddany przez rodziców do warsztatu snycerskiego. Jego talent został podobno zauważony przez żonę wileńskiego generała-gubernatora i dzięki jej poparciu, artysta jako pierwszy Żyd został przyjęty do petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych. Zyskał także przychylność rodziny carskiej, kiedy będąc jeszcze studentem zaprezentował w 1870 roku rzeźbę Iwan Groźny wielkiej księżnej Marii Nikołajewnie - przewodniczącej Akademii (podczas gdy profesorowie odrzucili dzieło), a ona zaprotegowała go u Aleksandra II. Antokolski został członkiem Akademii i szybko zyskał sławę. Od ukończenia Akademii w roku 1871 przebywał za granicą - we Włoszech i Francji, skąd wysyłał swoje prace do Rosji. W 1878 zaprezentował rzeźby na Wystawie Światowej w Paryżu i otrzymał główną nagrodę oraz order Legii Honorowej. Był honorowym członkiem Akademii: wiedeńskiej, berlińskiej, londyńskiej i innych. W swoich rzeźbach uwieczniał słynne postacie z historii Rosji - Jarosława Mądrego, Nestora, Piotra I. Zwracał się także ku tematyce religijnej, np. w rzeźbach ukazujących Chrystusa, czy głowę Jana Chrzciciela. Zamysł stworzenia pracy przedstawiającej Mefistofelesa datowany jest na rok 1874, jako przeciwieństwo do tworzonego wtedy posągu Chrystusa. Początkowo obie rzeźby miały być razem eksponowane: "Chrystus - to żywa istota, a Mefistofeles - mit" - pisał Antokolski. Na przestrzeni wielu lat artysta stworzył liczne warianty Mefista. Natomiast ostateczna wersja posągu - ukończonego w roku 1883 - jest ilustracją do Fausta Goethego. Pełnopostaciowy Mefistofeles zasiadający na skale, z lutnią za plecami został przedstawiony nagim, aby ukazać jego ponadczasowość. Dla artysty Mefistofeles stał się wcieleniem przewrotności, złości,zawiści "gnieżdżącej się w chorym ciele ze zgniłą duszą (...) wszystko przeżył i nie może więcej cieszyć się życiem (...) Chce żeby wszystko wokół niego było martwe, puste, ponure tak jak on. (...)". Rzeźba została wystawiona w Petersburgu dopiero w trzy lata po ukończeniu - w Ermitażu w roku 1886. Od razu zyskała ogromną sławę w Europie - to właśnie ona przyniosła artyście większość zaszczytów. Stąd też zaczęto kopiować zarówno marmurowy wariant pełnopostaciowy jak i samą głowę Mefista. Mefistofeles wyłania się ze skały - na twarzy ma chytry uśmieszek. Jeszcze nie jest to szlachetny i zamyślony młody mężczyzna, jak w rzeźbie z 1883 roku, tylko przebiegły szatan lub demon.