WSPOMNIENIE, 1865

Obraz pt. Wspomnienie, zapewne tożsamy z tutaj prezentowanym, wystawiony został w 1865 roku w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych i został wylosowany dla anonimowego numeru 1457. Po roku Szermentowski powtórzył ten motyw, malując skromniejszą jego replikę. Kompozycję zamknął w ciaśniejszym kadrze, zrezygnował z zabudowań w tle i przybliżył postać samotnej kobiety, ubranej tym razem w ciemną suknię. Jeszcze później, w 1875, namalował kolejną wersję, ubierając bohaterkę w biel i ponownie wprowadzając dworską zabudowę.

Wspomnienie, malowane tuż po powstaniu styczniowym, bywa łączone z kilkoma innymi pracami artysty - Straconymi gniazdami czy Porankiem po burzy - odnoszącymi się bezpośrednio do popowstaniowej sytuacji Polaków. Taką interpretację prowokują obie wcześniejsze wersje - "nasz" obraz z roku 1865, sugerujący nie tylko tęsknotę za ukochanym, lecz także pożegnanie z domem rodzinnym (powóz przed dworkiem) oraz - powstałe w rok później i znane z kolorowej reprodukcji - Wspomnienie z bohaterką w ciemnej sukni. Natomiast obraz późniejszy (1875) nie wywołuje już podobnych skojarzeń.

Porównaj także:
- "Tygodnik Ilustrowany" 1877, II półrocze, s. 200 repr. [Jesienne liście, sygnowany p.d.: J. Szermentowski Paryż 75];
- "Tygodnik Ilustrowany" 1908, I półrocze, s. 137 repr. [Wspomnienie, z 1866 r.];
- S. Popowski, Józef Szermętowski, (!) Wspomnienie [w:] Malarstwo polskie w odbitkach barwnych, I, Wyd. Salon Kulikowskiego - Gebethner i Wolff, Warszawa [1908], nr 3, repr. [Wspomnienie, ol. pł., 38 x 46 cm, sygnowany p.d.: J. Szermentowski; l.d.: Paryż 1866].