CZWÓRKA, 1877

Rysunek był przedmiotem ekspertyzy p. Tadeusza Matuszczaka, badacza i wybitnego znawcy życia i oeuvre artysty (z dnia 25 kwietnia 1996). Do tego opracowania odwołujemy się w poniższej nocie, przywołując obszerne fragmenty tekstu.

Czwórka jest rysunkowym szkicem do - znanego tylko ze starej fotografii - zaginionego obrazu p.t. Powrót z jarmarku, a ściślej do jego centralnego motywu - pędzącego galopem zaprzęgu w czwórkę koni. W finalnej, obrazowej wersji ujęcie czwórki jest niemal identyczne - ten sam skrót i kierunek jazdy, te same odchylenia końskich łbów, ułożenie nóg, szczegóły uprzęży. W nieco zmienionym układzie ujęte są natomiast postacie siedzących w wozie mężczyzn.

Powrót z jarmarku Chełmoński malował w Paryżu w roku 1877, wtedy powstał także prezentowany szkic. W tymże roku artysta namalował też drugą - niemal identyczną - wersję Powrotu z jarmarku, dzisiaj również zaginioną, ale znaną z fotografii i drzeworytniczej reprodukcji w "Tygodniku Powszechnym" (1881, nr 51, s. 808). W tej drugiej wersji Chełmoński zmienił kilka szczegółów kompozycji, m.in. inny jest tu układ końskich głów, nie ma też dyszla, widocznego i na rysunku, i na pierwszym obrazie olejnym. Natomiast w obu malarskich wersjach wykorzystał rysunkowy szkic dwóch rozmawiających z sobą mężczyzn z rewersu naszej Czwórki, sytuując ich postacie w głębi po prawej stronie kompozycji.
Czwórka jest znakomitym przykładem rysunku, charakterystycznego dla twórczości Chełmońskiego, wybornego w swej realistycznej formie i pełnego romantyzmu w treści, realizowanego środkami artystycznymi właściwymi mistrzowskiemu opanowaniu przez artystę rysunkowego kunsztu. Jest to brawurowy, pełen dynamiki a zarazem niezwykle precyzyjny szkic - prowadzona swobodnie kreska pewnie i trafnie opisuje najbardziej skomplikowane kształty, a rozpiętość jej natężenia i grubości tworzy gradacje walorowe, niemalże malarskiej natury. Cienie i kontury o dużym zróżnicowaniu intensywności, od delikatnej szarości do głębokiej czerni, w połączeniu z akcentami światła uzyskiwanymi bielą farby, nadają rysunkowi obrazowej plastyczności.
Ten rodzaj rysunków-szkiców Chełmoński traktował czysto instrumentalnie, uważając je za wewnętrzne sprawy swojego malarskiego warsztatu. Dlatego też najczęściej ich nie podpisywał. Dziś jednak to właśnie one najdobitniej ujawniają mistrzowski "pazur" i artystyczny temperament artysty.

Obie malarskie wersje Powrótu z jarmarku są opisane i reprodukowane w książce:
- T. Matuszczak, Chełmoński poszukiwany, Dom Pracy Twórczej w Radziejowicach, Radziejowice 2014, s. 60 - 63, wersja II - nr kat. 30, il.; wersja I - nr kat. 31.