DONZELLA, 1910

Obraz był dwukrotnie wystawiany w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w 1911 oraz w 1931 roku. Z wystawy w 1911 roku kupił go warszawski kolekcjoner Andrzej Rotwand, który był jego właścicielem także w 1931 roku.

Donzella - znaczy w języku włoskim "panna"; jest to tytuł przynależny kobiecie pochodzącej z arystokracji, młodej, jeszcze nie zamężnej. Prezentowany obraz przedstawia konkretną postać. Jest nią Compiuta Donzella, włoska poetka doby renesansu, która żyła w Toskanii w XIII wieku. Jej edukacja i znajomość kultury sprawiają, że jest ona uznawana za kobietę wyjątkową na tle epoki, w której powszechny był analfabetyzm. Jej postać jest bardzo słabo znana, przypisuje się jej trzy sonety. W jednym z nich autorka opłakuje nieszczęśliwą miłość, którą w harmonii z wiosną rozkwita w jej sercu. W drugim natomiast, mówi o swym powołaniu do życia zakonnego oraz planach ojca, który mimo jej woli, chce wydać córkę za mąż. Portretowana, odziana w piętnastowieczną brązową suknię ze złotym wzorem z motywem granatu, ujęta została w popiersiu. Na szyi ma korale, na skroniach zaś diadem. Za nią rozciąga się pejzaż - góra, na której szczycie znajduje się zamek lub klasztor, do którego prowadzi kręta droga oraz leżąca u jej stóp dolina. Niżej, po lewej skalisty krajobraz z cyprysami i budowlą. Obraz budowany jest symetrycznie; linia podziału biegnie od góry z drogą przez postać portretowanej z idealnie symetrycznym wzorem na sukni. Wzór malowany jest płasko, linearnie, bardzo dekoracyjnie. Twarz oddana realistycznie, lecz nie bez idealizacji. Całości kompozycji dopełnia złocona rama w kształcie portyku o renesansowej formie. Ponad przedstawieniem z portretem znajdują się jeszcze dwie malowane kwatery: girlanda kwiatów, oraz ptaki na tle chmur (szczygły, sikorki, gil). Na przełomie XIX/XX wieku i w pierwszym dziesięcioleciu XX stulecia Okuń sam rzeźbił do swych kompozycji malarskich odpowiadające im tematycznie ramy (ramę w stylu romańskim posiadał słynny "Autoportret z żoną", 1900). Artysta uważał, że są one kompozycyjnie związane z obrazami i bardzo znaczące dla całego charakteru przedstawienia. Obraz przedstawia Zofię Okuniową jako Donzellę. Jest to portret archaizowany, jakie Okuń malował, w typie renesansowym. Piękna Zofia Okuniowa była przez męża często portretowana. Najsłynniejszym przedstawieniem jest wspomniany już "Autoportret z żoną" (1900), w którym bohaterowie przywdziali stroje z epoki quattrocenta. Z kolei obraz "Laus vitae" przedstawia Afrodytę lub Safonę o rysach Zofii. "Donzellla" jest budowana, podobnie jak inne kompozycje artysty, wedle zasady Zenona Przesmyckiego, iż "widoczna część symbolu musi być konkretnym obrazem ze świata zmysłom podległego". Jako ów "konkretny obraz" mogło posłużyć wszystko, również pejzaż. W twórczości Okunia motywem krajobrazowym wykorzystywanym w kompozycjach symbolistycznych był pejzaż Italii. Włoskie motywy nie są rzeczą wyjątkową w malarstwie artysty, który od 1898 roku przez dwadzieścia lat stale mieszkał w tym kraju. Ponadto, w malarstwie Okunia, podobnie jak w sztuce okresu romantyzmu, pejzaż odgrywa istotną rolę stanowiąc decydujący element charakterystyki postaci, w myśl romantycznej zasady, iż "pejzaż określa żywą istotę, która w sposób konieczny musi z niego wynikać i do niego należeć". (Por. Małgorzata Biernacka, Literatura - Symbol - Natura. Twórczość Edwarda Okunia wobec Młodej Polski i symbolizmu europejskiego, Warszawa 2004, s. 172-173). W otoczeniu portretowanej znaleźć można takie motywy takie jak: góra, cyprysy, ptaki. Góra oznacza stałość, niewzruszoność, samotność, wzniosłe myśli, życie ludzkie, (bez) płodność (przeciwieństwo żyznej doliny), kobietę, młodość, czystość, miejsce spotkania człowieka z Bogiem. Cyprysy, nieodłączny element włoskiego krajobrazu, pojawiają się m.in. na "Portrecie Mickiewicza". Drzewo to oznacza trwałość (jako roślina wiecznie zielona o drewnie nieulegającym zepsuciu), nieśmiertelność, życie pośmiertne, płodność, wierność, ale i jałowe piękno, śmierć i żałobę, smutek, rozpacz. Szczególne znaczenie posiada owoc granatu, którego kształt widnieje na sukni poetki. Motyw ten często spotyka się na obrazach okresu renesansu jako wzór tkanin. Granat jest symbolem Chrystusa; przez swą czerwoną barwę wiązany z krwią, oznacza też życie i śmierć (ziarno pod ziemią ożywa i kiełkuje). W XIX wieku pamiętano o dawnej symbolice granatu, który ponadto już od starożytności był symbolem miłości (rozłączone korzenie splątują się na nowo) i płodności (żeński symbol erotyczny), związku, wierności, jedności. Owoc ten pojawił się na innym, namalowanym w tym samym czasie przez artystę obrazie pt: "Granaty" (wystawiony w 1911). Na tle granatowca obsypanego dojrzałymi owocami, stała tam półnaga dziewczyna odziana w połyskujące głęboką czerwienią klejnoty z tacą owoców. Ptaki siedzące na tle nieba mogą być symbolem duszy, zasady żeńskiej, płodności, miłości, dziecka, czystości, natchnienia, wolności. Szczygieł, mały ptaszek chroniący się w gęstwinie ciernia, to znów symbol Chrystusa. Gil natomiast jest ckliwo-uczuciowym trubadurem, zaś sikorka uosabia przewrotność. Nośnikiem znaczenia mogą być też barwy sukni portretowanej; brąz oznacza wyrzeczenie się, zimę, bezpłodność, złoto natomiast - nieśmiertelność, duchową doskonałość, miłość, płodność. Obraz ten, o głębokiej symbolice, odczytywać można na wiele sposobów. Jako portret pierwszej włoskiej poetki ukazuje świat bohaterki, jaki znamy z jej trzech utworów; klasztor na szczycie góry - miejsce przez nią upragnione, lecz niedostępne, jej uczucia - miłość do Boga (cyprysy, granat) oraz opisywany przez nią świat ziemski; kolorowe, wiosenne ptaki, których śpiew rozbrzmiewa w jej poezji. Dzieło to interpretować można również jako portret żony artysty, kobiety należącej do sfery "amore sacro" w jego twórczości; jest to nie tylko wizerunek ukochanej, ale i obraz ukazujący ich głęboki związek.
Obraz ten, do dziś uważany za zaginiony (por. M. Biernacka, dz. cyt, s. 282) niewątpliwie uznać należy za dzieło wyjątkowe tak pod względem artystycznym, jak i zawartych treści. Jego odkrycie z pewnością przyczyni się do pogłębienia badań nad twórczością jednego z najznamienitszych malarzy polskiego modernizmu.