[Szkic do Rozstrzelań nr 1500], na odwrociu: [Akt nr 1500]

Szkic ten należy do grupy rysunków przygotowawczych do obrazów wchodzących w skład cyklu "Rozstrzelań" - jednego z najbardziej charakterystycznych i ikonicznych przedstawień nie tylko w twórczości Wróblewskiego, ale także w sztuce polskiej po II wojnie światowej. Szkic ten powstał najpewniej w styczniu 1949 roku, kiedy Wróblewski przebywał poza Akademią Sztuk Pięknych na rocznym urlopie zdrowotnym. Dzięki informacjom zanotowanym przez samego artystę w kalendarzyku na rok 1949, wiemy kiedy powstały rysunki, większe szkice wykonane techniką gwaszu na papierze pakowym i osiem obrazów olejnych. Nie sposób przecenić znaczenia artystycznego i wartości kolekcjonerskiej oferowanego szkicu. Nie tylko możemy na nim prześledzić, w jaki sposób powstawała idea kompozycji pierwszego obrazu z cyklu "Rozstrzelań", malowanego w dniach 16-18 stycznia 1949 roku, o autorskich tytułach "Rozstrzelany, Rozstrzelanie z Gestapowcem", ale także widzimy pomysły i studia przełamanej i przekręconej figury człowieka, którą odnajdujemy w większości obrazów z tej serii.
Taką przekręconą postać człowieka odnajdujemy zwłaszcza w "Rozstrzelaniu surrealistycznym", które jest ozdobą kolekcji malarstwa polskiego XX wieku w Muzeum Narodowym w Warszawie. Niezwykle interesujący jest precyzyjny rysunek umieszczony w dolnym rogu pracy. Schematyczny, naszkicowany kilkoma stanowczymi ruchami ołówka, portret człowieka "rozstrzelanego" o ostrych rysach, wydatnej szczęce i zaznaczonych nienaturalnie kościach policzkowych odnajdziemy w większości obrazów olejnych.
Wartym podkreślenia jest fakt, że Wróblewski nigdy za życia nie eksponował prac z tego cyklu poza jedną. Należy pamiętać, że rok 1949 jest w sztuce polskiej przełomowy. To wtedy zapada decyzja o jedynej i słusznej drodze, a ostatecznym potwierdzeniem wprowadzenia socrealizmu stają się Międzyszkolne Popisy Państwowych Szkół Artystycznych w Poznaniu, w których brał udział także Wróblewski, wystawiając ostatni, ósmy obraz z cyklu zwany "Rozstrzelaniem poznańskim". Jednak prezentacja ta odbywa się w ramach wystawy współzałożonej przez artystę Grupy Samokształceniowej. Razem z nim wystawiali w Poznaniu Andrzej Strumiłło, Witold Damasiewicz, Konrad Nałęcki i Andrzej Wajda. Ten ostatni po latach wspomina, że Wróblewski zaprosił go do siebie do domu by pokazać obrazy nad którymi pracował. Zwłaszcza obraz z "postacią strzelającą z pistoletu". "Zrobiło to na mnie wielkie wrażenie, bo nie miało to nic wspólnego z nowoczesnymi (...), ani z koloryzmem i z tym, czego uczono nas w Akademii, ani z socrealizmem, który dopiero się zbliżał."

"Wróblewski obrazuje bezsilność, kruchość, fragmentaryczność, rozpad ofiar rozstrzelania, odarcie ich z wszystkiego, co stanowi o wartości życia, przede wszystkim z przyszłości. Ofiary zdają się być bardziej zagubione, zakłopotane i bezsilne niż przerażone, zdają się być zdumione bezsensem i ostatecznością sytuacji." (Wojciech Fangor, Sztuka musi działać! Rozmowy o Andrzeju Wróblewskim, red. Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Warszawa 2011, s. 56)

"Andrzej był człowiekiem bardzo ironicznym. Wszystko, co stanowiło prawdziwą tajemnicę jego postępowania, obracał w żart. Bardzo niechętnie ujawniał swoje prawdziwe oblicze, nie lubił zwierzeń i osobistych wynurzeń. Kiedyś spytałem go: "Dlaczego wszystkie postacie zabitych malujesz błękitem?", a on mi odpowiedział: "Mam dużą tubę błękitu pruskiego, a to jest bardzo wydajna farba". A ja wiedziałem, że on po prostu szukał formy wyrażenia tego, iż ludzie po śmierci nadal żyją - chociaż sam w to nie wierzył - że nas ciągle prześladują, przychodzą do nas... Wiedziałem także, że ci wszyscy zmarli i do niego przychodzą. Nie potrafił opędzić się od nich. Śmierć towarzyszyła mu nieustannie." (Andrzej Wajda, Marta Tarabuła i Andrzej Wajda o Andrzeju Wróblewski, "Salwator i Świat" 1994, nr 1, s. 17-19.)


"Pozbawione cienia ofiary rozstrzelań mogą być tym, co zapamiętała źrenica świadka zanim żywy przekształcił się w martwego. Niemożliwy do uchwycenia moment, kiedy ktoś już nie jest żywy, lecz jeszcze nie do końca martwy. W istocie chodziło więc nie o portrety nieżywych ludzi, lecz o wizerunek samej śmierci, o zilustrowanie niemożliwego do przyswojenia fenomenu organicznej przemiany materii powodującej przekształcenie podmiotu w przedmiot. Temu też musiał posłużyć zabieg fragmentaryzacji ciała i wskazanie na pamięć ubrań zachowujących kształty jeszcze przed chwilą żywego ciała, do których odwoływała się również Alina Szapocznikow."
(Anda Rottenberg, wystąpienie Pitagorejska pułapka, (dostęp 26.10.2014)
(http://artmuseum.pl/en/doc/video-andrzej-wroblewski-z-bliska--z-daleka-11)