WILK W ZIMOWĄ NOC, po 1900

Historia: własność prywatna w Niemczech; w 1926 r. wystawiony na aukcji w Wiedniu (wspólna aukcja antykwariatów C.J. (Alfreda) Wawry i Alberta Wernera; cena wyjściowa 10.000 szylingów).

Obraz jest przedmiotem opracowania - ekspertyzy autorstwa pani Elizy Ptaszyńskiej, kustosza Muzeum Okręgowego w Suwałkach, znakomitej znawczyni twórczości Alfreda Wierusza-Kowalskiego, autorki licznych publikacji i książek o artyście. Poniższa nota została zredagowana w oparciu o ten tekst.

Alfred Wierusz-Kowalski swoistym znakiem swojej twórczości uczynił wilka-samotnika przedstawionego na tle śnieżnego krajobrazu. Po ten motyw sięgał wielokrotnie, aranżując go w różnych konfiguracjach i eksplorując zarówno jego walory estetyczne, jak i wartości treściowe. Tłem pejzażowym były tu zakola rzeki, leśne polany bądź otwarta przestrzeń z ciemną linią lasu na horyzoncie. Bohaterem zaś - czatujący wśród nocy basior, odrzucony przez watahę samotnik lub przewodnik pędzącej zgrai. To właśnie sceny z wilkami przyniosły artyście najwyższe wyróżnienia. Obraz W lutym. Zima na Litwie, (olej, płótno, 91 x 155 cm) przedstawiający watahę i odrzuconego pobratymca, został nagrodzony złotym medalem na międzynarodowej wystawie w Glaspalast w Monachium w 1892 roku, a dzieło to zostało zakupione do bawarskich zbiorów malarstwa prezentowanych w Nowej Pinakotece. Samotne wilki w nocy (olej, płótno, 74 x 104 cm) stojące nad ośnieżonym zakolem rzeki, otrzymały złoty medal na paryskim salonie w 1910 roku. Z kolei Rabuś - wilk stojący nad wąską rzeką, płynącą przez zaśnieżone pustkowie - to obraz, który stał się ikoną w zbiorowej wyobraźni Amerykanów, powielany w tysiącach reprodukcji.

Jednak wszystkie te dzieła - urodą malarską, rozwiązaniami kompozycyjnymi i rozmiarami - przewyższa prezentowany Wilk w zimową noc, obraz znany także p.t. Samotnik (Einsiedler), W oczekiwaniu (Auf der Lauer) lub Noc zimowa na Litwie (Eine Winternacht in Litauen), kolejna wersja motywu wilka. Pokryty śniegiem krajobraz, zasypane chaty, ślady zwierzęcych łap na puszystej bieli dały artyście szerokie możliwości wykazania się talentem kolorystycznym. Delikatność tonalnego zróżnicowania barw pozwoliła na zachowanie bieli śnieżnego puchu. Mieni się on wieloma kolorami. Wilcze ślady, tak jak i pokryte bielą gałęzie nielicznej roślinności podkreślają dziewiczość śniegu. Dynamikę kompozycji wytycza linia diagonali dzieląca obraz na dwie nierówne partie - jedną, z sylwetką zwierzęcia i drugą, z ukrytą u stóp wzniesienia wsią.

Zabiegiem charakterystycznym dla Wierusza-Kowalskiego jest także umiejscowienie akcji w chwili przełamania nocy i dnia, zabieg, który pozwalał na nasycenie kompozycji szczególnym nastrojem niepewności, niestałości, przechodzenia pomiędzy aktywnością a spoczynkiem.

Kompozycja oparta jest na zrównoważeniu stylistycznych i symbolicznych przeciwności: - piękna i surowości krajobrazu; - wilka jako ikony zagrożenia i ciepłego światła w oknach chat jako symbolu bezpieczeństwa; - bezruchu drapieżnika i tropów na śniegu, jako śladów jego aktywności. Chłód bieli i błękitu nieba równoważą złociste bliki w oknach chat oraz nasycony, zróżnicowany tonalnie brąz sierści wilka. Łagodną linię opadającego ku prawej stoku wzgórza wyrównuje nieznacznie wznosząca się ku lewej stronie linia horyzontu, a obie spina sylwetka zwierzęcia. Monotonii rozległego, niemal pustego, zasypanego śniegiem krajobrazu zapobiega uśpiona w dole wieś i kilka kęp suchej roślinności.

Dzięki zastosowaniu tych - formalnych i znaczeniowych rozwiązań - stworzył artysta przemyślaną kompozycję, która zachwycając walorami estetycznymi, jednocześnie porusza odbiorcę wewnętrznie, stanowiąc swoiste, „mieszczańskie“, bezpieczne katharsis. Potencjalne zagrożenie nie budzi strachu.

Wilka w zimową noc można bez wahania zaliczyć do grupy najlepszych, muzealnej klasy obrazów Alfreda Wierusza-Kowalskiego. Mistrzowska kompozycja, zharmonizowana kolorystyka, pełen napięcia nastrój czynią zeń dzieło o najwyższej wartości artystycznej, dzieło prezentujące wszelkie cechy malarskiego warsztatu artysty z dojrzałego okresu jego twórczości, a więc zdecydowany, swobodny i szeroki dukt pędzla, subtelne, pełne wyczucia operowanie światłem i barwą, doskonały rysunek, znajomość anatomii i psychiki zwierzęcia oraz umiejętność budowania sugestywnego nastroju. Wilk w nocy zasługuje na czołowe miejsce w najlepszej muzealnej lub prywatnej kolekcji.

Obraz był reprodukowany, m.in. w:
- „Die Gartenlaube - Illustriertes Familienblatt“, 1906, nr 2, il. na s. 45 [reprodukcja drzeworytnicza; rytował H. Gedan];
- Gemälde und Antiquiten. Versteigerung einer Sammlung von Alt-Wiener, Meissener und anderem Porzellan, Gläsern, Arbeiten aus Silber, Möbeln und verschiedenem Kunstgewerbe, Gemälden moderner und alter Meister: aus dem Besitz eines tschecho-slowakischen Grossindustriellen; 286 Kunstauktion von C.J. Wawra gemeinsam mit Albert Werner, Wien; Ausstellung /.../ Versteigerung /.../ Donnerstag, den 6. Mai und die darauffolgenden Tage (Katalog Nr. 286); Editor C. J. Wawra, Wien. 1926, s. 47, nr kat. 556, tabl. XXIII [cena 10.000 szylingów].

Obraz zyskał tak dużą popularność, że Wierusz-Kowalski malował jego pomniejszone repliki. Reprodukowany w prasie i na pocztówkach stał się niejako „wizytówką“ artysty.
W ostatnich latach posłużył nawet za wzór na srebrną okolicznościową monetę z serii „Polscy malarze XIX/XX wieku“. Moneta - o nominale 20 zł - wyemitowana została przez Narodowy Bank Polski w lipcu 2015 roku.