WIDOK NA KATEDRĘ WILEŃSKĄ, 1945

Katedra pod wezwaniem Trójcy Świętej, św. Stanisława Biskupa i św. Władysława Męczennika w Wilnie to symboliczne serce miasta, wybitny przykład klasycyzmu, choć, jak przypomina Bartłomiej Kaczorowski: "katedra wileńska skrywa dziś pod swoją klasycystyczną szatą pamiątki wielu poprzednich stylów i epok". Katedra była świadkiem wielu wydarzeń i zmian dziejowych. To pierwsza katolicka świątynia na Litwie, która w swym pierwotnym kształcie stanęła w tym miejscu już za króla Mendoga, gdy w połowie XIII wieku Mendog wraz z rodziną przyjął katolicki chrzest w 1251. Po śmierci króla (dla którego chrzest był warunkiem sine qua non koronacji przez Rzym) świątynię zburzono, a na tym miejscu stanął pogański ołtarz ofiarny. Drugą świątynię chrześcijańską wzniesiono tu w roku chrztu Litwy (1387), a jej budowa nadzorowana była osobiście przez Władysława Jagiełłę. Tegoż roku utworzono tu pierwsze biskupstwo, którego przełożonym został franciszkański zakonnik Wojciech Wasiłło. Lecz także ta budowla się nie ostała. Kolejnej odbudowy podjął się książę Witold Wielki (1407-10), którego zresztą w katedrze pochowano (jego szczątki znikły ze świątyni po moskiewskim najeździe 1655). Świątynia stała się ośrodkiem wydarzeń rangi państwowej - obradował tu synod diecezji wileńskiej, odbyły się: ślub i pogrzeb Aleksandra Jagiellończyka (którego szczątki spoczywają w katedrze), wyniesienie na tron wielkoksiążęcy kilku polsko-litewskich władców (Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta, Stefana Batorego), grzebano tu królów i magnatów. Podniszczoną przez pożar świątynię po raz kolejny odbudowano w latach 1534-57 w stylu renesansowym, nie zmieniając jednak pierwotnego (gotyckiego) układu bryły. W XVIII wieku, ze względu na nadwerężenia murów katedry, bp Ignacy Massalski zlecił przebudowę świątyni. Dokonano jej pod kierownictwem wybitnego architekta Wawrzyńca Stuoki-Gucewicza (Laurynas Stuoka-Gucevicius). Katedrę przebudowano w stylu klasycystycznym (zarówno jeśli chodzi o elewację, jak i wykończenie wnętrz), zachowując nadal bryłę gotycką. To była ostatnia znacząca przebudowa świątyni. Monumentalny budynek zyskał sześciokolumnowy dorycki portyk, zaś elewacje boczne zostały ozdobione kolumnowymi portykami. W wyniku przebudowy na katedralnym dachu stanęły trzy postacie świętych: pośrodku św. Helena z krzyżem w ręku, po jej prawej ręce św. Stanisław, zaś po lewej - św. Kazimierz. W niszach po obu stronach głównego wejścia umieszczono posągi ewangelistów, fryz zaś ozdobiły płaskorzeźby przedstawiające dzieje apostolskie. Z kolei boczne elewacje katedry udekorowano niszami, w których ustawiono posągi wielkich książąt litewskich (południowa elewacja) oraz świętych z zakonu jezuitów (elewacja północna).